محاکم عدلیه به دعاوی حقوقی که راجع به آنها است موافق قوانین رسیدگی کرده حکم یافصل می نمایند و آنچه را که موافق قانون راجع به آنها نبوده واز خصایص محاکم اختصاصی است رد می نمایند واموری که راجع به محاضر عدول مجتهدین جامع الشرایط است پذیرفته و به طوری که قانون معین می‌کند به محاضر مزبور ارجاع کرده و بر طبق احکام آنها اجرا می دهد.(ماده ۱قانون موقتی اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹خورشیدی)
محاکم عدلیه وقتی و شروع به رسیدگی به دعاوی حقوقی می نمایند که صاحبان دعوا این تقاضا را به طوری که قانون معین می‌کند کرده باشند.(ماده ۲ قانون موقتی اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹خورشیدی)
محاکم عدلیه مکلفند که به دعاوی موافق قوانین رسیدگی کرده و به موجب آن حکم داده یا فصل نمایند و در صورتی که قوانین موضوعه مملکتی کامل یا صریح نباشد و یا ناقص و یا متناقض باشد باید محاکم عدلیه موافق روح و مفاد عمومی قوانین موضوعه امور را قطع و فصل نمایند.(ماده ۳ قانون موقتی اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹خورشیدی)
در محاکم عدلیه به ماهیت دعاوی حقوقی فقط تا دو درجه می توان رسیدگی نمود.(ماده ۵ قانون موقتی اصول محاکمات حقوقی مصوب۱۲۹۰/۸/۲۹ خورشیدی)
در محاکم عدلیه هیچ دعوایی نمی‌تواند از حیث ماهیت، قابل رسیدگی در درجه بالاتر باشد مادام که دردرجه پایین تر در آن باب حکم صادر نشده است. (ماده ۶ قانون اصول محاکمات حقوقی مصوب۱۲۹۰/۸/۲۹ خورشیدی)
(موادقانون فوق طی ماده۱۸۰قانون اجرای احکام مدنی مصوب۱۳۵۶/۸/۱ وبقیه موادبا ماده۷۸۹قانون آیین دادرسی مدنی مصوب۱۳۱۸/۸/۱ خورشیدی منسوخ گردیده)
دعوای متقابل:
ادعای متقابل یعنی دعوایی که در جواب دعوای مدعی اقامه می شود و مبتنی بر یک اساس و ازیک منشاء ناشی شده یا به کلی مربوط به یکدیگر باشد راجع به همان محکمه صلحیه است که دعوای اصلی در آنجا اقامه شده است. ولی هرگاه ادعای متقابل نظر به مقدار مدعی به راجع به محاکم صلحیه نباشد حاکم صلح رسیدگی ننموده و به طرفین اعلام می کند که به محکمه ابتدایی حقوق رجوع نمایند.(ماده ۱۴ قانون موقتی اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹خورشیدی)
مدعی علیه حق دارد در مقابل ادعای مدعی اقامه دعوا نماید و چنین دعوایی را در صورتی که مربوط به دعوی اولی (اصلی) باشد دعوای متقابل نامند و بدان دعوی در همان محکمه یا دعوی اصلی رسیدگی می شود مگر اینکه دعوی متقابل نوعا از صلاحیت محکمه خارج باشد.(ماده ۲۴۶ قوانین اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹ خورشیدی)
در صورتی که ادعای مدعی علیه در مقابل ادعای مدعی دعوای متقابل نباشد یا باشد ولی رسیدگی به آن دعوی خارج از صلاحیت آن محکمه باشد محکمه به ادعای مدعی علیه در ضمن دعوای اصلی رسیدگی نمی کند بلکه باید مدعی علیه در همان محکمه یا محکمه ای که صلاحیت دارد علیحده اقامه دعوا نماید.(ماده ۲۴۷ قانون اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹خورشیدی) دعوای متقابل لااقل در جلسه اول محکمه اقامه می شود.(ماده ۲۴۸ قوانین اصول محاکمات حقوقی مصوب ۱۲۹۰/۸/۲۹ خورشیدی)مواد قانون فوق طی ماده۱۸۰ قانون اجرای احکام مدنی مصوب۱۳۵۶/۸/۱ و بقیه مواد با ماده۷۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب۱۳۱۸/۸/۱ خورشیدی منسوخ گردیده)
تعریف مدعی خصوصی:
شخصی که از وقوع جرمی متحمل ضرر و زیانی (یعنی خسارت مالی) شده است و در ضمن ادعای عمومی (از طرف مدعی العموم) مطالبه غرامت و خسارت می نماید مدعی خصوصی محسوب میشود.(ماده ۹قوانین موقتی محاکمات جزایی مصوب ۱۲۹۱/۵/۳۱خورشیدی)
اسقاط ادعا خصوصی:
هرگاه قبل از صدور حکم محکمه مجرم یا متهم فوت شود ادعای خصوصی به جای خود باقی خواهد بود کلیتا اسقاط حقوق عمومی به جهتی از جهات قانونی موجب اسقاط حقوق خصوصی نمی شود.(ماده۱۰ قانون اصول محاکمات جزایی مصوب۱۲۹۱/۵/۳۱خورشیدی)به ادعای خصوصی تا زمانی که متضمن خلاف و یا جنحه و جنایت نباشد در محکمه جزا رسیدگی نخواهد شد.(ماده ۱۱ قوانین موقتی محاکمات جزایی مصوب ۱۲۹۱/۵/۳۱ خورشیدی)